Abhaz halkı sayısız şarkıdan oluşan bir hazineyi belleğinde saklamaktadır. Ağızdan ağıza, kuşaktan kuşağa aktarılan bu şarkılar halkın ulusal zenginliğini oluşturmaktadır. Abhaz halkının yaşamının ayrılmaz parçası olan şarkılar, büyük bir ustalıkla onun manevi güzelliğini, psikolojisini, dünya görüşünü, yaşam biçimini ve karakterini gözler önüne seriyor. “Abhazların her yaşamsal olay için söylenmiş özel bir şarkısı vardır” diye yazıyor N.S. Canaşiya.

P.S. Uvarov, N. Albov, K.F. Gan, A. Miller ve Romen Pollan da Abhazların müzikal halkbiliminin özgünlüğüne dikkat çekiyor. 1928’de Abhazya’da bulunduğu sırada her yöreyi dolaşan Maksim Gorki Abhazların yaşam biçimiyle, gelenekleriyle, şarkılarıyla ve oyunlarıyla tanıştı. Gördüklerinin etkisiyle şunları yazıyordu: “Bütün Avrupa’yı, Amerika’yı dolaştım, birçok halkın şarkılarını dinledim, ancak böylesine coşkulu ve insanı saran şarkılar hiç duymadım. Çok güzel, harika şarkılar…”

Abhaz halk şarkıları, Abhazya topraklarında yaşayan diğer halkların müzikal folkloruyla sıkı bağları olmasına karşın özgün tarzını, ulusal karakterini belirleyen ve yüzyıllar öncesinden gelen özelliklerini korudu.

Abhaz halk şarkıları yüksek anlatım gücü olan resitatif, vokal melodi sentezi özelliği taşır. Abhaz halk melodilerinin uyumlu, ağır ve hüzünlü temposu doğal olarak anlatımı güçlü bir şekle dönüşür. Halk şarkılarının melodileri canlı insan konuşmasına yakın vokal ve resitatif tonlama zenginliği içinde toplar; bu da Abhaz halk melodilerinin çizgilerinden biridir.

Abhaz halk şarkılarına genellikle tek bir cümleden oluşan, veciz sözlü metinler eşlik eder. Bu cümleleri çevirisi yapılamayan sözler, nidalar izler ve şarkının heyecan düzeyini ayarlar. Şarkı içeriğinin ayrıntılı açıklaması ise şarkıcı anlatıcının anlatımında verilir.

Abhazların müzikal folklorunda avov, azar, atlarçora, dzivov, atsunuh gibi eski pagan kültürüne ilişkin relikt (fosil) şarkılar korunmuştur. Bunların stilistik özellikleri ve işlevsel görevleri, Abhazların müzikal folklorunda şarkıların milat öncesinden beri gelişmiş formlara sahip olduğunu gösteriyor. Daha geç dönem melodik yapılar ise gelişmişlikleri ve karmaşıklıkları ile ayrılıyor.

Abhaz halk müziği, törensel, tarihsel üretim ilişkileri ve sosyal ilişkilerle ilgili şarkılar içerir. Nart Destanı’nda ve halk kahramanları hakkındaki birçok şarkıda işlenen kahramanlık teması müzikal folklorda da özel bir yer tutar. Abhazların kahramanlık konularına eğilimi tarihi geçmişleriyle, çetin yaşam koşullarıyla, halkın ulusal karakterini belirleyen yüksek ahlaki değerlerle ve parlak, özgün müzik sanatı ile açıklanıyor.

Abhazya, coğrafi konumu ve ılımlı iklimiyle eskiden beri Yunanlılar, Romalılar, İskitler, Bizanslılar, Araplar ve Türkler gibi birçok istilacıyı kendine çekiyordu. Yabancı işgalcilerle yapılan sonu gelmez savaşlar Abhazların yurtseverlik duygusunu besledi ve halkın belleğinde en iyi insani nitelikler atfedilen bir halk kahramanını Afırhatsa’yı doğurdu. Kahramanlık şarkıları savaşta yiğitlik göstermeleri için savaşçılara ilham veriyordu.

Avcı şarkıları da kahramanlık şarkıları türüne girmektedir. Geçit vermez ormanlar, aşılmaz kayalıklar, sarp dağ boğazları, delice akan ırmaklar, çağlayanların baş döndürücü yüksekliği Abhaz avcısının dayanma gücü ve cesaret kazanmasına yardımcı oluyordu.

“Abhazların karakteristik ulusal özelliklerinden biri de alamıs (vicdan) kavramıdır. Avcı genç bir sülüne küçük halkının gücünü atfedip onunla “kim kimi çekecek” diye mücadeleye girdiğinde kazanan sülün olabilir, avcıyı kendi tarafına çekebilir, elbette Abhaz’ın kalbinde alamıs varsa… İki yüz öküz bile onu yerinden oynatamaz.” M. Lakırba

K. Gan “Abhazların ahlaki değerleri yüksektir, anne ve babalarına büyük saygı gösterirler” diye yazıyor. Geleneklere göre Abhaz kadınının insanlara duygularını göstermesi, çocuklarının ve kocasının ardından ağlaması ayıptır. İlginçtir ki Abhazların müzikal folklorunda ninniler ve ağıtlar dışında kadın şarkıları yoktur. Bütün bunlar toplu olarak kahramanlık şarkılarının baskın yerini, anlatım araçları olarak özelliklerini, melodi ve armoni dilinin yoğunluğunu belirliyordu.

Abhaz müzikal folklorunda kahramanlık edebiyatının en eski örneklerinden biri Nart Destanı’dır. Nart Destanı’nın ana teması halkın özgürlük ve bağımsızlık savaşıdır. Epik konulu halk müziğinde en göze çarpan figür, insanlara mutluluk taşıyan savaş tanrısı güçlü Abrıskil’dır; hakkında bir şarkı vardır. Abrıskil Abhaz Promethesidir, akıl gücünün ve adaletin sembolüdür.

Abhazların müzikal folklorunda kahramanlık edebiyatının bir sonraki aşaması tarihi-kahramanlık türü ile ilgilidir. Bu şarkılar Abhaz halk kahramanları Pşkiaç-ipa Mança, Danakay, İnapha, Kiagua, Mıstaf Çolakua ve Hacarat Kiahba ile ilgilidir. Bu şarkılarda halkın koruyuculuğunu yapan, cesur, güçlü iradeli insanların özgürlük düşkünü karakteri konu edilir. Çok sık olarak bu şarkılarda ölmüş kahramanların yiğitlikleri övülür. Burada, yalnız konularda değil, müzikal anlatım araçlarında da halk ağıtı türü ile bağlantı görüyoruz. Kahramanlar kahramanı Afırhatsa’nın yaşamını aphartsa eşliğinde söylenen bir dizi “yaralı şarkısı” (ahura aşüa) anlatır. “Yaralı şarkısı” genellikle ağır yaralananlar tarafından savaş meydanında söylenirdi. Vatanına karşı kutsal görevini hakkıyla yerine getirdikten sonra Afırhatsa da dudaklarında bir şarkıyla yaşama veda ediyordu.

Abhazların müzikal folklorunu derleyen N. Kavaç, “Kalplerinde ve zihinlerinde kendiliğinden doğan şarkıları söylerken ölen, hastanın başucunda hüzünlü şarkılar söyleyen bu insanlar en derin saygıya değer, kahraman insanlardır’’ diye yazıyor

Şarkıların melodik çizgisi için karakteristik olan, yüksek ses perdesinde tutunma çabasıdır. Bu şarkıya dramatizm ve tını coşkusu katan karakteristik ses titreşimi yaratır. Melodik çizginin, yükselen dörtlü (kuartet) çıkışlarla birleşen iniş hareketi, şarkılara kahramanlık ve özgürlük havası verir. Kahramanlık şarkılarının çoksesliliğinin karakteristik türü, burdon ve kompleks türü ikisesliliktir. Şarkıların perde düzeni son derece berraktır, bu tür şarkıların karakteristik makamı miksolidik ve frigiktir.

Halk şarkısı geleneğini yaşlı kuşağın temsilcileri korumaktadır. Çalışmaktan arta kalan zamanlarında toplanarak şarkı söylerken çokseslilik içerisinde mükemmel bir ahengi ve ustalığı yakalamaktadırlar.

Şarkılar ağızdan ağıza, kuşaktan kuşağa geçiyor ve zamanla değişiyor; bazen de başka bir şarkıya ekleniyor ve sonuçta şarkılar, yazarı sadece halk olan manzum yapıtlara dönüşüyor.

Aphartsa: İki telli, yaylı Abhaz ulusal çalgısı.

Miksolidik ve frigik: Lidyalıların ve Friglerin müzik tarzıyla ilgili.

Kaynak: Alaşara, Aylık Dergi, Sayı 1, Nisan 1995, İstanbul. (“Kavkaz”, Kültür-Aktüelite Dergisi’nden çevrilmiştir. 1.1993, Vladikafkas, Kuzey Osetya, RF).

Meri Haşba, müzikbilimci
Çev.: Murat Papşu